به گزارش مجله کودک، تیم پژوهشی و آموزشی شرکت دنیای کودکان آی قصه: فرزندپروری مهم است، خیلی مهم! چرا؟ چون خانواده مهم‌ترین و اصلی‌ترین جزء اجتماع است. حال باید دید “خانواده” یعنی چه؟ مفهوم “خانواده” یا به عبارت بهتر ترکیب “فرزندان” و “والدین” در طی سال‌های اخیر خصوصا دهه‌های گذشته تغییرات زیادی کرده است. این تغییرات که بخشی به دلیل همه‌گیر شدن علم روانشناسی و بخشی دیگر به دلیل پیشرفت‌های علمی و فرهنگی بوده، مفهوم فرزندپروری را نیز دگرگون کرده است.
بهترین روش تربیت فرزند چیست؟
بهترین روش تربیت فرزند چیست؟ این سوال، سوالی است که باعث انتشار صدها کتاب روانشناسی در زمینه فرزندپروری شده است. کتاب‌هایی با نام‌های عجیب و غریب، با نویسندگانی که گویی در مسابقه انتخابِ خاص‌ترین نام و ابداعِ جذاب‌ترین روش شرکت کرده‌اند. با این هدف که پر‌فروش‌ترین کتاب ممکن را بنویسند. تا به امروز روش‌های زیادی به وجود آمده، تا انواع والدین و سبک والدگری آنها را دسته‌بندی کند. دسته‌بندی‌هایی که گاه جالب و سرگرم‌کننده و گاه خیلی علمی به‌نظر می‌رسند.
اصطلاحاتی که براساس نظریه دایانا بامریند، روانشناسان بالینی رشد، به وجود آمده و بر سر زبان‌ها افتاده است. طبق این نظریه والدین در رفتار با فرزندان خود، چهار سبک مستبدانه، سهل‌گیرانه، بی‌خیال و مقتدرانه دارند. این نظریه براساس نیازهای کودک و نحوه پاسخگویی والدین پایه‌ریزی شده است.
انواع والدین براساس نظریه دایانا بامریند
- والدین مستبد یا اقتدارگرا: سکانِ زندگیِ کودک، همواره در دستانِ این والدین است. آنها برای فرزندشان هدف تعیین می‌کنند، به او حلقه آتش را نشان می‌دهند و کودک تنها باید با فرمان “پرش” از درون آن بپرد. والدین ببر جزء این دسته به حساب می‌آیند.
- والدین سهل‌گیر: این دسته از والدین، فیل هستند. والدین سهل‌گیر هیچ استانداردی برای فرزندپروری به‌جز مهر و محبت بی‌شائبه ندارند. این والدین در مورد زندگی فرزندان خود چیزی نمی‌دانند و حتی در این مورد سوالی هم نمی‌پرسند.
- والدین بی‌خیال: این دسته با اینکه مثل همه، فرزند خود را دوست دارند اما نسبت به زندگی و آینده‌اش کاملا بی‌تفاوت هستند. والدین بی‌خیال به قدری درگیر مسائل و مشکلات شخصی و کاری هستند، که زمانی برای ارتباط عاطفی با فرزند خود ندارند. متقابلا، توقع خاصی از فرزند خود نداشته و خیلی اهل ابراز‌علاقه نیز نیستند. این دسته از والدین همان پدر و مادری هستند که هرگز در جلسات اولیا مربیان حضور ندارند.
- والدین مقتدر: این دسته از والدین، هم خواسته‌هایی از کودک خود داشته و هم در عین‌حال، همواره برای پاسخگویی به نیازهای منطقی او در کنارش هستند. والدین مقتدر، مرزبندی و استانداردهای خودشان را داشته اما مهر و عطوفت را فدای مرزبندی نمی‌کنند. طبق تحقیقات دیانا بامریند، “این سبک فرزندپروری، بهترین خروجی را به شما می‌دهد”.
بله، بهترین خروجی! اگر احساس می‌کنید کلمه خروجی برای فرزندپروری کمی ماشینی است پس بیایید نگاهی دقیقتر به این مقوله بیاندازیم.
شش سبک معروف فرزندپروری
از اصلی‌ترین انتقاداتی که به این دسته‌بندی‌ها وارد می‌شود، یکی نادیده گرفتنِ فرهنگ محیط رشد و دیگری نادیده گرفتن تفاوت بین کودکان است. اما این انتقادات، به معنای این نیست که همه دسته‌بندی‌ها، بی‌پایه و اساس هستند. هر کدام از این اصطلاحات حاوی نکاتی مفید به‌منظور ارتقای سبک فرزندپروری شما هستند. در زیر، شش سبک معروف فرزندپروری را به‌اختصار بررسی می‌کنیم.
۱. ببر
- ببرها انتظار دارند همه کودکان با اولین اشاره به نشانه اطاعت سر خم کنند و به سرعت به بالاترین درجه رشد و موفقیت برسند. خواسته‌ای، که غیر‌ممکن بودن آن بر همه عیان است.
- این اصطلاح اولین بار در سال ۲۰۱۱، توسط امی چوا استفاده شد. امی در کتابش با عنوان “Battle Hymn of the Tiger Mother” والدین چینی را برتر از والدین آمریکایی خواند. از نظر امی، والدین چینی، مثل ببرها مقتدر و با‌جذبه هستند. ببرها از خطاب کردن نام فرزندشان با صدایی بلند ابایی نداشته، و خود را کاملا برتر از او می‌دانند. فرزندان ببر، تا آخر عمر مدیون والد ببر هستند و وظیفه دارند خواسته‌های والدین را بر آورده کنند.
- چرا والدین این سبک را انتخاب می‌کنند؟ چوا می‌گوید اصلی‌ترین دلیل، پیشینه فرهنگی والدین است. وقتی شما بعد از یک ساعت تمرین پیانو، آهنگی را بدون نقص می‌نوازید، والد ببرتان احساس غرور می‌کند. این احساس به‌این دلیل است که شما، موفقیت شما و نحوه پاسخ شما به درخواست او، همه با گذشته والد ببر، و خواسته‌های نسل‌های پیشین از آنها، مطابقت دارد.
- فواید: می‌توانید مطمئن باشید که فرزندتان سخت‌کوش، منضبط، موفق و مسئولیت‌پذیر بار می‌آید.
- معایب: بله، فرزندتان موفق بار می‌آید، اما به چه قیمت؟ به قیمت اضطراب، افسردگی و احساس تنهایی عمیق. نمی‌توان به طور قطعی گفت که زندگی فرزند شما با این سبک فرزندپروری نابود می‌شود، اما می‌توانید مطمئن باشید، فرزندانِ ببرهای تندرو از نظر روانی با مشکلات بیشتری دست و پنجه نرم خواهند کرد.
چگونه ببر بهتری باشم؟
یادتان باشد، آدم از شکست می‌آموزد نه از موفقیت. اولین قدم این است که دیدتان را نسبت به شکست تغییر دهید. سعی کنید به فرزندتان نشان دهید که تلاش کردن، برنامه داشتن و دست و پنجه نرم کردن با چالش‌ها می‌تواند لذت‌بخش باشد. از تئوری گیمیفیکیشن (بازی‌وارسازی) غافل نشوید. استفاده از این تئوری، آموزش را با بازی ترکیب، و توانایی مدیریت بحران را در کودکان افزایش می‌دهد.
۲. هلیکوپتر
- فرزندتان همیشه تحت نظر شماست. همواره از همه چیز امور تحصیلی و روزمره زندگی او آگاهید و مرتب با معلم‌هایش در تماس هستید. نمی‌توانید از کنترل نوجوان خود دست بکشید.
- فاستر کلین (روانشناس) و جیم فی (مشاور امور تربیتی) در سال ۱۹۹۰ این اصطلاح را ابداع کرده و در کتاب خود با عنوان “Parenting with Love and Logic” بکار گرفتند. از نظر فاستر و جیم، کودکانی با والدین هلیکوپتری اکثرا مفاهیم عشق و نجات را یکی می‌دانند. این دو، والدگری هلیکوپتری را نوعی “فرزند پروری بیش از حد” خواندند.
- چرا والدین این سبک را انتخاب می‌کنند؟ ترس. بله، عامل اصلی انتخاب این نوع فرزندپروری ترس است. شما می‌ترسید مبادا فرزندتان نتواند گلیم خودش را از آب بیرون بکشد و تصمیم می‌گیرید همیشه مراقبش باشید تا اگر نیاز داشت، قهرمانانه وارد بازی شوید.
- فواید: این نوع والدگری باعث می‌شود کودک شما از برخی مشکلات آزاردهنده در امان بماند.
- معایب: به طور خلاصه، کودک شما هرگز مستقل نخواهد شد. تحقیقات نشان می‌دهد کودکانی با والد هلیکوپتری، هرگز به بلوغ عاطفی لازم برای استقلال نرسیده و در بزرگسالی، همواره با مشکلاتِ کنترلِ رفتار درگیر هستند. والدگری هلیکوپتری، بدترین نوع فرزندپروری شناخته شده است.
۳. چمن‌زن یا بولدوزر
- همه موانع را از سر راه فرزندتان بر می‌دارید و با اولین قطره اشک او، دست به شمشیر می‌شوید. به جای او در تمام نبردهای زندگی‌اش حاضر می‌شوید تا خاری به پای فرزندِ دلبندتان نرود. اگر احساس کنید، معلمی، مناسب فرزند شما نیست، تا برکناری کامل او پیش می‌روید. حتی حاضرید به مربی بسکتبال نیز رشوه بدهید، تا فرزندتان حتما در ترکیب تیم حضور داشته باشد.
- این اصطلاح در سال ۲۰۱۵ توسط معلم بازنشسته دبیرستان، دیوید مک کالوق ابداع شده است. او در کتاب خود با عنوان “You Are Not Special”، از والدین خواهش می‌کند که کمی دست روی دست بگذارند و به فرزندشان اجازه دهند طعم شکست را بچشد.
- چرا والدین این سبک را انتخاب می‌کنند؟ به همان دلیلی که دیوید مک کالوق اشاره کرد. شما، فکر می‌کنید فرزندتان خاص است. او نباید شکست بخورد چون، لیاقتش بیشتر از اینهاست. و بنابراین شما باید نقش دست‌های نامرئی را ایفا کنید. شما مقتدر و کمالگرا هستید و ترکیب این خصوصیات شما را به بولدوزر تبدیل می‌کند.
- فواید و معایب: هیچ تحقیق آزمایشگاهی بر روی این سبک صورت نگرفته و این سبک، به شکل تجربی، در برخی بلاگ‌ها و شبکه‌های اجتماعی بررسی شده‌است. بر‌طبق تحقیقات تجربی، سبک چمن‌زن، بولدوزر یا برف‌روب، فواید و معایبی مشابه سبک والدگری هلکوپتری دارند. این سبک والدگری، به فرزند شما احساس امنیت می‌دهد اما در عین حال خودشیفتگی اش را نیز تقویت می‌کند.
۴. منطقه آزاد
- رابطه شما و فرزندتان، بر پایه اعتماد شکل گرفته است. باور دارید که نقش شما به عنوان والد این است که ابتدا مهارت‌هایی را به فرزندتان آموخته و سپس به او میدان بدهید.
- اولین بار “لنوره اسکنازی” این اصطلاح را بکار برد. لنوره، ستون‌نویس معروف آمریکایی، پس از اینکه در مورد مترو سواری پسرک نه ساله‌اش نوشت، متهم به “غفلت” شد. تا جایی که به او لقب “بدترین مادر آمریکایی” را دادند. همین امر، لنوره را ترغیب کرد تا برای توجیه کارش، کتابی درباره “خطرناک نشدن هر روزه دنیا” بنویسد. اسکنازی وبلاگی نیز دارد که در آن والدینی با شیوه تفکر یکسان گرد هم آمده و تلاش می‌کنند تا کودکان به شیوه‌ای امن، استقلال را از سنین پایین تجربه کنند.
- چرا والدین این سبک را انتخاب می‌کنند؟ روانشناسان معتقدند این روش در واقع شیوه برخورد مناسب با کودکان مضطرب و ریسک ناپذیر است. شاید حق با اسکنازی باشد. شاید ما بیش از حد می‌ترسیم و همه چیز بیش از حد به نظرمان خطرناک است. هر چند اسکنازی با مخالفت تند همگانی مواجه شد، اما این روش، در حقیقت روشی است تا به کودکان یاد بدهیم که خود، مراقب خود باشند.
- فواید: گفته می‌شود این سبک باعث پرورش کودکانی مستقل‌تر، مسئولیت پذیرتر و مقاوم‌تر می شود. کودکانی که بزرگسالی شادتری نیز خواهند داشت.
- معایب: در بسیاری از کشورها این کار خلاف قانون به حساب آمده و در صورت تکرار، منجر به “خلع صلاحیت” والدین شده، و حتی حکم چند ساله زندان را برای آنها در پی دارد. به‌علاوه، خطراتی که یک کودکِ تنها را در خیابان تهدید می کند، چند برابر خطراتی است که یک بزرگسال در همان خیابان با آنها روبرو است.
۵. چسب چوب
- شما معتقدید که کودکتان از همان ساعات ابتدایی زندگی‌اش به عشق و عاطفه بی‌حد و حصری نیازمند است. عشق و علاقه‌ای که تا حد زیادی فیزیکی بوده، و حداقل توسط یک والد، به صورت همیشگی اعمال می‌شود. این چسبندگی شما را به جایی می‌رساند که حتی حاضرید برای اینکه کودکتان از شما فاصله نگیرد، مدرسه را نیز برایش به خانه بیاورید.
- این سبک، بر پایه نظریه “دلبستگی” دو روانشناس مطرح، جان بولبی و مری آینسورث شکل گرفته‌است. طبق این نظریه، کودک، از همان ساعت‌های ابتدایی تولد، به‌شدت به حمایت سالم عاطفی و ارتباط فیزیکی با والد نیازمند است. اما مشکل اصلی، ناسالم شدن این ارتباط است.
- چرا والدین این سبک را انتخاب می‌کنند؟ والدینی که خود درگیر مشکلات وابستگی ناسالم هستند، اصولا به انتخاب این سبک گرایش دارند. این سبک، به این دسته والدین اطمینان می‌دهد، که کودکشان هرگز آنها را ترک نمی‌کند.
- فواید: کودکتان به خوبی می‌داند که از جان و دل دوستش دارید و همین به او احساس امنیت می‌دهد.
- معایب: این سبک فرزند پروری باعث غرق شدن زنان در نقش مادری شده، و به عقیده برخی محققین، امری زن‌ستیزانه به حساب می‌آید. برخی معتقدند، والدین با سبک والدگری چسبنده، در حقیقت قادر به رها کردن کودک خود نیستند. این دسته نیز مانند والدین هلکوپتری محکوم به “فرزند پروری بیش از حد” می‌شوند.
۶. فیل
- شما نقطه مقابل ببرها هستید. کودکتان را همانگونه که هست می‌پذیرید و هیچ درخواستی از آنها ندارید. مهم نیست کودکتان همیشه نمرات پایینی بگیرد و یا تمرکز کافی در کلاس‌های درسی و غیر درسی اش نداشته باشد. برایتان فقط مهم است که کودکتان شاد و خندان باشد.
- این اصطلاح اولین بار در سال ۲۰۱۴، توسط “پریانکا شارما سیندار”، در مقاله ای در نشریه آنتلانیک استفاده شد. بر طبق این مقاله، والدین فیل معتقدند باید به فرزند خود عشق بورزند، آنها را تحت حمایت عاطفی خود قرار دهند و همواره آنها را تشویق کنند. مخصوصا وقتی که فیل‌ها هنوز کوچک و جوان و شکننده هستند. این سبک، سبکِ مخصوصِ مادرانِ هندی نام دارد.
- چرا والدین این سبک را انتخاب می‌کنند؟ مانند سبک‌های دیگر، این سبک نیز حاصل دو دیدگاه متقابل است. اگر والدین فیلی داشته‌اید و اعتقاد دارید والدین باید همواره مشوق فرزندان باشند، و یا اگر والدین ببری داشته‌اید و نمی‌خواهید کودکتان نیز همچون شما در رنج باشد، احتمالا به سمت فرزندپروری فیل گرایش دارید.
- فواید: برای رشد فرزندتان محیطی امن، بی چ‌دغدغه و شاد ایجاد می‌کنید. به کودکتان اجازه می‌دهید کودک باشد و به او اطمینان می‌دهید همواره از حمایت عاطفی شما برخوردار است.
- معایب: ممکن است این سبک فرزندپروری باعث شود، کودکتان دچار وابستگی ناسالم شده و به عبارتی در حالت اسطوره‌ای “نوجوان ابدی” بماند. این کودکان، تمایلی به بزرگ شدن نداشته و قادر به ایجادِ مرزبندی‌های سالم نیستند.
بهترین سبک فرزندپروری
اما در نهایت، به نظر شما بهترین سبک فرزندپروری کدام است؟ شاید این جواب شگفت زده‌تان کند اما هیچ کدام! بله، هر کدام این سبک‌ها در جای خود کارآمد هستند.
شما گاهی نیاز است، مثل ببر سختگیر باشید و از مرزهایتان دفاع کنید. گاهی نیاز است، همچون یک فیل آرام و سرخوش با فرزندتان همبازی شوید و به او بگویید که هیچ اهمیتی ندارد اگر نتوانسته در کلاس رتبه بالایی کسب کند. گاهی هم لازم است، در جایی که صلاح می دانید، کودکتان را کمی رها کنید تا به دور از شما اطرافش را کشف کند و با دنیای واقعی روبرو شود. یا حتی اگر نیاز است، هلکوپتر شوید و مراقب باشید که زندگی‌اش را تباه نکند. به فرزندتان بچسبید تا از امنیت سیراب شود، بگذارید بگویند چسب چوب هستید، اما چسب چوبی باشید که به‌موقع و بدون درد کنده می‌شود. هیچ کس دلش نمی‌خواهد کودکش را با کوهی از مشکلات در این دنیا رها کند، و اینکه در برخی نبردها پا به پای او بجنگید و راه را برایش هموار کنید، خیلی هم خوب است.
بنابراین هیچ سبک جادویی وجود ندارد که قابل اجرا توسط تمام خانواده‌ها باشد. سبک شما منحصر به خودتان است. شما می‌توانید یک ببر-فیل-بولدوزر باشید یا یک چسب چوب-منطقه آزاد یا هر ترکیب دیگری که فکر می‌کنید مناسب نیازهای کودک شما و خود شماست. و همیشه به یاد داشته باشید، تنها تعادل مهم است، همین!
این مطلب را مجله کودک، تیم پژوهشی و آموزشی شرکت دنیای کودکان آی قصه از منابع معتبر زیر ترجمه و بازنویسی کرده است.
The Conversation – Helicopter, snowplow or free range – what’s your parenting style? (Link)
THE INTIVIX BLOG – Tiger Parenting and Elephant Parenting: Is One Style Better? (Link)
A Fine Parent – How to Keep Your Inner Tiger Mom in Check, and Still Help Kids Succeed (Link)
The Atlantic – Being an ‘Elephant Mom’ in the Time of the Tiger Mother (Link)
Healthline Parenthood – Increased self-confidence and self-sufficiency (Link)
دکتر کامیار سنایی – شیوه‌های فرزندپروری در نظریه بامریند – (لینک)
