ظاهرا، این مسئله خیلی به “آموزش” خلاقیت به کودکان مربوط نیست و بیشتر به ایجاد محیطی غنی وابسته است که در آن، خلاقیت کودک، ریشه دوانده، رشد کرده و شکوفا می‌شود. میچ رسنیک، محقق و مدیر گروه مهدکودک مادام‌العمر در دانشگاه MIT، نحوه انجام این کار را برایمان توضیح می‌دهد.
یک تصور غلط رایج در بین مردم این است که بهترین راه برای تقویت خلاقیت کودکان آن است که خود را کنار بکشید و بگذارید خودشان در کارها خلاقیت به خرج دهند. البته قطعا اینکه کودکان ذاتا موجوداتی کنجکاو و جستجوگر هستند درست است، اما برای اینکه بتوانند قابلیت‌های خلاقیت بالقوه خود را رشد داده و شکوفا کنند، به کمک بزرگترها نیاز دارند. حمایت از فرایند رشد و تحول کودکان، همواره عملی متوازن کنند محسوب می‌شود: یعنی باید بدانید تا چه میزان آنها را سازماندهی کنید، تا چه حد آزادی به آنها بدهید، چه زمانی دخالت کنید، چه زمانی خود را عقب بکشید، چه موقع به آنها نحوه کار را نشان دهید، چه موقع به آنها بگویید چه کار کنند، کی از آنها سوال کنید و کی به حرف‌هایشان گوش کنید.
حین ساخت این فهرست، نکاتی را برای والدین و معلمان کنار هم می‌گذارم، زیرا معتقدم مشکلات اصلی پرورش خلاقیت، چه در محیط خانه و چه در کلاس درس، یکسان هستند. چالش اصلی ما نحوه آموزش خلاقیت به بچه‌ها نیست، بلکه نحوه ایجاد فضایی غنی و بارورکننده است که در آن، قوه خلاقه کودک ریشه دوانده، رشد کرده و شکوفا خواهد شد.
لیست مذکور حول 5 مولفه اصلی می‌چرخد که من آن را “مارپیچ یادگیری خلاق” نامیده‌ام و فرایندی است که کودکان را تشویق می‌کند تا کاری که می‌خواهند انجام دهند را در ذهن خود تصور کنند، پروژه‌هایی را از طریق بازی با ابزار و مواد مختلف خلق کنند، ایده‌ها و نظرات خلاقانه خود را با دیگران در میان بگذارند و به دقت در مورد تجربیات آنها بیاندیشند.
برای هر یک از این مولفه‌ها، دو نکته پیشنهاد خواهم کرد. با این حال، نکات ذیل تنها زیرمجموعه‌ای کوچک از تمامی مواردی است که می‌توانید برای رشد و پرورش خلاقیت فرزندانتان انجام دهید.
این مطلب را مجله کودک، تیم پژوهشی و آموزشی آی‌قصه از سایت معتبر ted ترجمه و بازنویسی کرده است.
تصور کردن ایده‌های جدید در ذهن مثال‌هایی را به آنها نشان دهید تا ایده‌های جدید در ذهنشان جرقه بزند
یک صفحه کاغذ خالی، یک بوم خالی، و یک صفحه نمایش خالی می‌تواند ترسناک باشد. ارائه مثال‌های مختلف به کودک می‌تواند قوه خیال کودک را به کار بیاندازد. مثلا در کارگاه‌های برنامه‌نویسی اسکراچ (Scratch)، همیشه کار را با نشان دادن پروژه‌های گلچین شده آغاز می‌کنیم تا بچه‌ها بفهمند انجام چه کارهایی ممکن است (پروژه‌های الهام‌بخش) و از طرف دیگر، ایده‌هایی را برای نحوه شروع کار به آنها بدهیم (پروژه‌های مبتدی). در این راستا، مجموعه متنوعی از پروژه‌ها را به بچه‌ها نشان می‌دهیم، به این امید که بتوانیم با علایق شرکت‌کنندگان در کارگاه ارتباط برقرار کنیم.
البته این خطر وجود دارد که بچه‌ها تنها از روی نمونه‌هایی که دیده‌اند کپی کرده و از آنها تقلید کنند. البته این برای شروع خوب است، ولی فقط برای شروع و نه بیشتر. بچه‌ها را تشویق کنید تا در نمونه‌هایی که دیده‌اند دستکاری کرده و تغییراتی در آنها ایجاد کنند. به آنها پیشنهد کنید تا نظرات خود را وارد پروژه کرده و ایده‌های خودشان را به آن اضافه کنند. ببینید کدام بخش از پروژه را به شکلی متفاوت انجام خواند داد؟ چطور می‌توانند سبک خاص خود را به آن اضافه کرده و مطابق با علایق خود، آن را تغییر دهند؟ چطور می‌توانند پروژه را مال خود کنند؟
- تشویقشان کنید با مواد و وسایل کار خود ور بروند و خرابکاری کنند
اکثر مردم تصور می‌کنند که تخیل در سر اتفاق می‌افتد، اما دست‌ها هم درست به همان اندازه مهم هستند. برای کمک به خلق ایده‌های جدید در کودکان، اغلب تشویقشان می‌کنیم که با موادی که در دست دارند ور بروند و با آنها بازی کنند. وقتی بچه‌ها با آجرهای لگو بازی می‌کنند یا با مواد مختلف، کاردستی درست می‌کنند، ایده‌های جدید در ذهنشان شکل می‌گیرد. یعنی چیزی که در ابتدا به عنوان یک فعالیت بی‌هدف شروع شده بود، آغازگر یک پروژه گسترده می‌شود.
گاهی اوقات، یکسری فعالیت عملی ترتیب می‌دهیم تا بچه‌ها کار خود را شروع کنند. به عنوان مثال، از کودک می‌خواهیم که چند آجر لگو را به هم بچساند و بعد چیزی که ساخته را به دوست خود بدهد تا چند آجر دیگر به آن اضافه کند و دوباره به خودش برگرداند تا همین روند ادامه یابد. بعد از اینکه بچه‌ها چند دور این کار را تکرار کردند، ایده‌های جدیدی در مورد چیزی که می‌خواهند بسازند در ذهنشان شکل می‌گیرد.
خلق کردن
- طیف گسترده‌ای از مواد اولیه را در اختیار کودک بگذارید
کودکان به شدت تحت تأثیر اسباب‌بازی، ابزار و مواد موجود در دنیای اطراف خود هستند. برای درگیر کردن کودکان در فعالیت‌های خلاقانه، باید ترتیبی دهید تا آنها به انواع و اقسام مواد مختلف جهت نقاشی کردن، ساختن و درست کردن کاردستی دسترسی داشته باشند. فناوری‌های جدیدی مانند کیت‌های رباتیک و چاپگرهای سه بعدی می‌توانند گستره چیزهایی که بچه‌ها می‌توانند بسازند را بیشتر کنند، اما در عین حال، از مواد سنتی نیز نباید غافل شد. یکی از مدرسین برنامه Computer Clubhouse با نهایت خجالت و شرمندگی اعتراف کرد که بچه‌های عضو کلاس او عروسک‌های خود را بدون استفاده از هیچگونه فناوری و با موادی مانند نایلون، کاغذ روزنامه و دانه‌های غذای پرندگان درست می‌کنند، اما از نظر من، پروژه‌های آنها خیلی هم عالی بودند.
مواد مختلف برای درست کردن چیزهای مختلف به کار می‌آیند. مثلا آجرهای لگو و چوب بستنی برای ساخت اسکلت خوب هستند، نمد و پارچه هم برای ساخت پوست و نرم‌افزار اسکرچ ((Scratch هم برای ساخت چیزهایی که حرکت کرده و ارتباط برقرار می‌کنند مفید هستند. خودکار و ماژیک هم برای نقاشی کشیدن، چسب مایع و نواری برای چسباندن تیکه‌های مختلف به هم به درد می‌خورند. هرچه تنوع مواد بیشتر باشد، فرصت بیشتری برای ساخت پروژه‌های خلاقانه در اختیار کودکان قرار خواهد گرفت.
- از انواع مختلف ساخت و ساز استقبال کنید
هر بچه به شیوه خاص خود، دست به ساخت چیزهای مختلف می‌زند. بعضی از آنها به ساخت خانه و قلعه با آجرهای لگو علاقمند هستند. بعضی دوست دارند با نرم‌افزاز اسکرچ، بازی و انیمیشن بسازند. بقیه بچه‌ها به ساخت جواهرآلات یا ماشین‌های مسابقه‌ای کوچک یا انواع دسر یا زمین گلف مینیاتوری علاقه دارند.
نوشتن شعر یا داستان کوتاه هم نوعی خلق کردن است. کودکان می‌توانند از طریق تمامی این فعالیت‌ها، روند طراحی خلاقانه را یاد بگیرند. به کودکان خود کمک کنید نوعی از ساختن و خلق کردن را که با روحیه و علایقشان سازگار باشد پیدا کنند. یا حتی بهتر از آن، آنها را تشویق کنید تا انواع مختلف ساختن را امتحان کنند. به این ترتیب، آنها به درک عمیقتری از روند طراحی خلاقانه دست خواهند یافت.
بازی کردن
- روی روند کار تأکید کنید نه محصول نهایی
بسیاری از بهترین تجربه‌های یادگیری زمانی اتفاق می‌افتد که شخص به شدت درگیر ساخت چیزی است، اما این بدان معنا نیست که ما باید تمام توجه خود را معطوف چیزهایی کنیم که ساخته شده‌اند. بلکه مهمتر از آن، فرایندی است که باید برای ساخت محصول نهایی طی شود.
وقتی بچه‌ها در حال کار روی پروژه‌های خود هستند، علاوه بر محصول نهایی، روی روند کار نیز تأکید کنید. از آنها بپرسید از چه استراتژی‌هایی استفاده می‌کنند و منبع الهام‌شان چیست. بر آزمایشهای ناموفق کودک نیز درست به اندازه تلاش‌های موفقیت‌آمیز او ارج نهاده و به این شکل، او را به انجام آزمایشهای بیشتر تشویق کنید. برای فرزندانتان وقت بگذارید تا مراحل میانی پروژه‌های خود را برایتان توضیح دهند و بگویند مرحله بعدی کار به چه شکل خواهد بود و چرا.
- زمان پروژه‌ها را تمدید کنید
بچه‌ها برای کار کردن روی پروژه‌های خلاقانه خود به زمان نیاز دارند، مخصوصا اگر دائما مشغول دستکاری، آزمایش و کشف ایده‌های جدید باشند. کاهش مدت زمان پروژه در قالب دوره‌های محدود 50 دقیقه‌ای که استاندارد مدارس است – یا حتی چند دوره 50 دقیقه‌ای در طول هفته – هدف اصلی ما که کار کردن روی پروژه است را تضعیف کرده و زیر سوال می‌برد. این رویه باعث از بین رفتن روحیه ریسک‌پذیری کودک و شور و شوق به انجام آزمایشات مختلف شده و رسیدن به پاسخ “درست” در مدت زمان تعیین شده را در اولویت قرار می‌دهد. به منظور ایجاد تغییرات فزاینده، برای هر پروژه، دو دوره زمانی مشخص کنید. و به منظور ایجاد تغییرات چشمگیرتر، روزها یا هفته‌های (یا حتی ماه‌های) خاصی را در برنامه درسی خود مشخص کنید که طی آن، دانش‌آموزان فقط و فقط روی پروژه‌های خود کار کنند.
اشتراک‌گذاری
- نقش واسطه زوج‌یاب را بازی کنید
خیلی از بچه‌ها دوست دارند ایده‌های خود را با دیگران در میان گذاشته و با آنها روی پروژه‌های خود همکاری کنند، اما نمی‌دانند چطور این کار را انجام دهند. شما می‌توانید نقش زوج‌یاب را ایفا کنید و به بچه‌ها کمک کنید برای خود همکار پیدا کنند. مثلا ما در انجمن آنلاین اسکرچ، یکسری اردوهای همکاری یک ماهه ترتیب داده‌ایم تا به کودکانی که عضو برنامه هستند کمک کنیم یکدیگر را پیدا کنند و با هم روی یک پروژه کار کنند و همچنین، استراتژی‌های همکاری مؤثر را نیز یاد بگیرند.
- خودتان نیز در نقش همکار، وارد پروژه شوید
برخی از والدین و مربیان بیش از حد در پروژه‌های خلاقانه کودکان دخالت کرده و به آنها دقیقا می‌گویند چه کار باید بکنند یا صفحه کیبورد را به دست می‌گیرند تا به آنها نشان دهند چطور مشکل بوجود آمده را برطرف نمایند؛ اما یکسری دیگر از والدین و مربیان اصلا خودشان را درگیر نمی‌کنند. اما حالت سومی هم وجود دارد که بین این دو قرار می‌گیرد که در آن، بچه‌ها و بزرگترها با همکاری یکدیگر روی پروژه‌ها کار می‌کنند. وقتی که هر دو طرف، تعهد بالایی نسبت به همکاری مشترک داشته باشند، تک تک آنها به منافع زیادی دست می‌یابد.
یک نمونه عالی از این نوع همکاری، کارگاه‌های یادگیری خلاقانه خانوادگی ریکاروس روکه است که در آن، والدین به همراه کودکان، طی پنج جلسه با هم روی پروژه‌های مختلف در مراکز جامعه محلی کار می‌کنند. با پایان پروژه، والدین و فرزندانشان نسبت به قابلیت‌های یکدیگر احترام خاصی قائل شده و ارتباط بین آنها قویتر می‌شود.
تأمل
- از بچه‌ها سوالاتی بپرسید که معتبر و موثق باشد
غرق شدن کودکان در پروژه‌های خلاقانه خیلی برایشان مفید است، اما گاهی باید یک قدم به عقب برگردند و ببینند تا به این لحظه چه کارهایی انجام داده‌اند. از آنها سوالاتی در مورد پروژه‌هایشان بپرسید و به این شکل، آنها را وادار به تأمل بیشتر کنید. من اغلب با این سوال شروع می‌کنم: “چطور ایده این پروژه به ذهنت رسید؟” این یک سوال درست و معتبر است زیرا آنها را ترغیب می‌کند تا در مورد انگیزه خود از انجام پروژه تأمل کنند.
یکی دیگر از سوالات مورد علاقه من این است: “”چه چیزی بیشتر از همه باعث حیرت تو شده است؟” این سوال باعث می‌شود از تشریح محض پروژه فاصله گرفته و بیشتر در مورد تجربه شخصی خود صحبت کنند. زمانی که طی پروژه با مشکلی روبرو می‌شوند، اغلب این سوال را می‌پرسم: “می‌خواستی این پروژه چه کاری برایت انجام دهد؟” به این ترتیب، اغلب در حین توضیح کاری که می‌خواستند انجام دهند متوجه می‌شوند کجاها اشتباه کرده‌اند، بدون اینکه لازم باشد از من اطلاعات بیشتری بگیرند.
- افکار و اندیشه‌های خود را نیز با آنها در میان بگذارید
اکثر والدین و معلمان تمایلی به صحبت کردن با فرزندانشان در مورد روند تفکر خودشان ندارند. شاید به این دلیل که نمی‌خواهند فرزندشان بفهمد که گاهی آنها هم سر از چیزی درنمی‌آورند و جواب مسئله را نمی‌دانند. اما بدانید که حرف زدن با بچه‌ها در مورد روند تفکر خودتان بهترین هدیه‌ای است که می‌توانید به آنها بدهید.
بچه‌ها لازم است بدانند که فکر کردن روی مسائل مختلف برای همه – هم بچه‌ها و هم بزرگترها – دشوار است. و شنیدن حرف‌های شما در مورد استراتژی‌هایی که حین کار کردن روی پروژه‌های مختلف به کار می‌برید و روند تفکر شما حین حل مسائل، برای بچه‌ها خیلی مفید است. کودک با شنیدن افکار شما، بیشتر روی نحوه تفکر خود تأمل کرده و الگوی بهتری برای نحوه انجام آن در دست خواهد داشت. بچه‌های دوروبر خودتان را به عنوان کارآموزان تفکر خلاق تصور کنید. به این ترتیب، شما با نشان دادن نحوه تفکر خلاق به آنها یاد می‌دهید که چطور این کار را انجام داده و به شکلی خلاقانه فکر کنند.
این مطلب را مجله کودک، تیم پژوهشی و آموزشی آی‌قصه از سایت معتبر ted ترجمه و بازنویسی کرده است.
